Wypalenie zawodowe. Przyczyny, objawy, jak sobie radzić?

Raport firmy Indeed z 2021 roku o wypaleniu pracowników i wpływie, który miał na nie COVID-19 udowadnia niestety, że wypalenie zawodowe stało się po pandemii jeszcze większym problemem, niż przed nią. Ponad połowa respondentów, bo aż 52 proc. wskazało, że czują się wypaleni. Przed wybuchem pandemii SARS-CoV-2 takie poczucie potwierdziło 43 proc. ankietowanych, co również jest zatrważającym wynikiem. Mamy zatem do czynienia z poważnym problemem, którego powszechność ma niestety tendencję wzrostową. Ale co to dokładnie jest wypalenie zawodowe? Skąd się bierze u pracowników i czy można mu jakoś zaradzić? Wyjaśniamy.

Czym jest wypalenie zawodowe?

Według Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób WHO (ICD-11, kod QD85), wypalenie zawodowe jest syndromem wynikającym z chronicznego stresu w miejscu pracy, któremu nie udało się skutecznie zaradzić. WHO wskazuje, że wypalenie zawodowe charakteryzuje się:

• uczuciem wyczerpania bądź brakiem energii,
• zwiększonym dystansem psychicznym do swojej pracy lub poczuciem negatywizmu albo cynizmu związanego z pracą,
• poczuciem nieskuteczności i braku osiągnięć.

Wypalenie zawodowe to zatem stan, w którym pracownik czuje się skrajnie zmęczony, całkowicie pozbawiony motywacji do pracy, nie czerpie z niej satysfakcji i z trudem wykonuje swoje obowiązki. Może wręcz zaczynać nienawidzić – lub już nienawidzić w pełni – swojej pracy.

Wypalenie zawodowe a zwolnienie lekarskie

Co istotne, póki co nie można brać zwolnień chorobowych z powodu wypalenia zawodowego. Bo choć syndrom ten został wyszczególniony we wspomnianej klasyfikacji WHO, to nie występuje w niej jako osobna jednostka chorobowa – a właśnie syndrom powiązany z problemami związanymi z zatrudnieniem.

Wypalenie zawodowe zostało zdefiniowane w rozdziale 24. o nazwie „Czynniki wpływające na stan zdrowia lub na kontakt ze służbą zdrowia”, w podrozdziale „Problemy związane z zatrudnieniem lub bezrobociem”. Nie mamy tutaj zatem mowy o jednostce chorobowej; jak jest np. w przypadku rozdziału „Choroby układu oddechowego”. Obecnie lekarze nie mają więc podstaw do stwierdzania niezdolności do pracy, a tym samym wystawiania zwolnień lekarskich, z powodu wypalenia zawodowego.

Najczęstsze przyczyny wypalenia zawodowego

Główną ogólną przyczyną wypalenia zawodowego jest – zgodnie z opinią WHO – chroniczny stres. Do niego prowadzi z kolei wiele przeróżnych czynników, takich jak ciągła prokrastynacja połączona ze zbliżającymi się deadlinami, wysoka odpowiedzialność zajmowanego stanowiska, zła atmosfera w zespole, zacięta rywalizacja, problemy w życiu prywatnym utrudniające skupienie się w pracy czy podleganie pod bardzo wymagającego, „ostrego” szefa.

Stres to jednak niejedyny czynnik, który może doprowadzić do poczucia wypalenia u pracownika. W sposób bezpośredni lub powiązany z chronicznym stresem prowadzą do niego między innymi:

Pracoholizm

Pracoholicy lubią pracować, wręcz nie potrafią siedzieć bezczynnie i nie wyobrażają sobie życia bez pracy. Zatem teoretycznie są z niej zadowoleni, a im mocniej pną się po szczeblach kariery i im więcej osiągają sukcesów, tym bardziej mogą być szczęśliwi.

Pracoholizm ma jednak jeszcze drugą, ciemniejszą stronę. Niejednokrotnie prowadzi do silnego przemęczenia fizycznego oraz psychicznego, a także zaniedbania relacji rodzinnych czy ze znajomymi. Odpowiedzialne może być za nie np. przynoszenie pracy do domu, ciągłe branie nadgodzin czy odmawianie zaplanowanych spotkań prywatnych ze względu na pracę. Co więcej, gdy pracoholik nie osiąga oczekiwanych sukcesów bądź wręcz mierzy się z porażkami, to jego samoocena może gwałtownie spaść.

Wszystko to i wiele innych negatywnych skutków pracoholizmu należy do częstych przyczyn wypalenia zawodowego.

Brak możliwości rozwoju

Powodem wypalenia zawodowego może być również poczucie, że pod względem wspinania się po szczeblach kariery w obecnej firmie lub wręcz branży, dotarło się już do ściany. „Nic więcej mnie tu nie czeka”, „osiągnąłem/am wszystko, co się da”, „dalej już nie zajdę” – i tak dalej. Ambitni pracownicy, którym zależy na rozwoju ich kariery, mogą doświadczyć wypalenia zawodowego w momencie, w którym dotrą najwyżej, jak się da, a więc nie awansują już „wyżej”.

Pracownik może poczuć się wypalony również wówczas, gdy ma wrażenie, że na danym stanowisku lub w swojej obecnej branży nie będzie już miał możliwości rozwoju osobistego. Mowa tutaj o osobach będących ekspertami w swojej dziedzinie, którzy mają poczucie, że poznali jej wszystkie tajniki i teraz już tylko wykonują zawodowe obowiązki.

Wysoka presja czasu

Bardzo wymagający szef, który zawsze chce mieć wszystko „na wczoraj” lub specyfika zajmowanego stanowiska, w związku z którą żadne zadanie nie może być odłożone na później (np. ratownicy medyczni), wywołują na pracowniku wysoką presję. Krótkie deadliny, konieczność bycia zawsze w gotowości do intensywnej pracy i ciągła świadomość uciekającego czasu prowadzą niestety do wypalenia zawodowego.

Raport firmy Gallup „Employee Burnout: Causes and Cures” z 2020 roku (z ang. „Wypalenie pracowników: przyczyny i sposoby leczenia”) wskazuje pięć głównych przyczyn wypalenia zawodowego – a wśród nich nieuzasadnioną presję czasu. Wynika z niego, że pracownicy, którzy zawsze lub przynajmniej bardzo często mają wystarczającą dla siebie ilość czasu na wykonanie obowiązków, są o nawet 70 proc. mniej narażeni na wypalenie zawodowe od osób czujących wysoką presję.

Brak wsparcia

Kolejną potencjalną przyczyną wypalenia zawodowego jest brak wsparcia ze strony kierownictwa. Pracownicy, którzy czują, że nie mogą liczyć na pomoc swojego przełożonego czy nawet na dodanie otuchy, będą odczuwać nadmierny stres, kiedy coś idzie w pracy nie tak lub czeka ich nowe wyzwanie. Wspierający kierownik zawsze chętnie podpowie, jak poprawić błąd, pomoże właściwie podejść do nowego projektu oraz będzie słuchał oczekiwań lub wątpliwości swoich podwładnych – i w razie potrzeby doda im otuchy.

Wspomniany raport Gallupa i w tym przypadku wykazał, że pracownicy mogący liczyć na swoich kierowników są o około 70 proc. mniej narażeni na wypalenie zawodowe od tych, którzy czują się osamotnieni.

Niejasność roli

Pracownicy, którzy nie wiedzą, czego oczekuje od nich kierownictwo, mogą doświadczyć wypalenia zawodowego. Ciągła zmiana wytycznych, chaotyczny przekaz informacji „z góry” czy narzucanie zatrudnionemu mocno zróżnicowanych obowiązków może sprawić, że poczuje silną frustrację i zmęczenie nieustannym docieraniem do tego, co tak właściwie powinien robić.

Zbyt wysokie obciążenie pracą

Ciągłe narzucanie pracownikom nadmiernej ilości obowiązków może nie tylko nie doprowadzić do poprawy ogólnej wydajności firmy, ale wręcz przeciwnie – obniżyć ją ich wypaleniem zawodowym. Zbyt wysokie obciążenie obowiązkami zawodowymi sprawia, że zatrudnieni czują nieustanny stres, mogą popełniać coraz więcej błędów, a nawet bać się każdego kolejnego dnia pracy. Według danych pochodzących ze wspomnianego raportu Gallupa pracownicy, na których ciągle nakłada się za dużo obowiązków, nawet 2 razy częściej doświadczają wypalenia zawodowego od osób pracujących zgodnie ze swoimi możliwościami.

Zbyt wysokie obciążenie pracą dotyczy nie tylko liczby zadań, z którymi pracownik musi się na co dzień mierzyć, ale również częstych nadgodzin. Badania Gallupa wykazały, że praca powyżej 50 godzin tygodniowo wiąże się ze znacznym wzrostem ryzyka wystąpienia wypalenia zawodowego.

Niesprawiedliwe traktowanie

Niesprawiedliwe traktowanie pracowników znacznie naraża ich na wypalenie zawodowe. Dyskryminacja, faworyzacja, różnice w wynagrodzeniach, przydzielanych zadaniach czy nawet udzielanych przerwach – wszystkie te i wiele innych elementów niesprawiedliwego traktowania znacznie podnoszą poziom stresu pracowników. Mogą czuć się rozgoryczeni, sfrustrowani oraz zmagać się z poczuciem wewnętrznej porażki; bycia gorszym od kolegów i koleżanek z pracy.

Objawy wypalenia zawodowego – jak je rozpoznać?

Rozpoznanie wypalenia u samego siebie może wcale nie być proste. Część objawów wypalenia zawodowego może być bowiem mylona z licznymi innymi problemami natury psychicznej, takimi jak depresja. Zdarza się też, że objawy są całkowicie ignorowane, a wypaleni pracownicy myślą, że np. są po prostu przemęczeni, bo akurat jest gorętszy okres w firmie. Jeśli jednak dostrzega się u siebie lub podwładnego któryś z poniższych objawów, to warto pomyśleć o nich właśnie pod kątem wypalenia zawodowego:

• uczucie ciągłego zmęczenia, braku energii, wręcz wyczerpania fizycznego lub psychicznego,
• brak chęci do wykonywania zawodowych obowiązków,
• silna niechęć do rozpoczęcia kolejnego dnia pracy, poczucie lęku przed poniedziałkiem,
• obniżona skuteczność zawodowa – popełnianie większej liczby błędów, obniżone skupienie w pracy,
• poczucie, że obowiązki przerastają możliwości,
• brak satysfakcji z dobrze wykonanej pracy,
• brak wysypiania się pomimo spania optymalnej liczby godzin,
• wahania nastroju,
• poczucie beznadziejności, bycia gorszym od kolegów/koleżanek z zespołu.

Jak sobie radzić z wypaleniem zawodowym – swoim lub podwładnego?

Wypalenie zawodowe można zaobserwować nie tylko u samego siebie, ale również u swoich pracowników. Na szczęście w obu przypadkach można starać się zaradzić problemowi i podjąć działania mające na celu rozprawić się z wypaleniem zawodowym – inne i dużo prostsze niż całkowite przebranżowienie się.

Radzenie sobie z własnym wypaleniem zawodowym

Bez względu na to, czy zauważasz u siebie sygnały ostrzegające o zbliżającym się wypaleniu zawodowym, czy zmagasz się już z całkowitym wyczerpaniem i silnym dystansem do pracy, warto zrobić coś w kierunku polepszenia swojego stanu. Z wypaleniem zawodowym można walczyć! Jak to zrobić?

1. Sprawdź, co można zmienić

Zastanów się, co jest przyczyną (lub przyczynami) Twojego stanu – i pomyśl, jak można ją zneutralizować. Dla przykładu, jeśli przełożony narzuca na Ciebie za dużo obowiązków i stale czujesz, że się nie wyrabiasz czy regularnie spóźniasz z wykonaniem pracy, to spróbuj wynegocjować inne warunki; porozmawiaj ze swoim szefem.

2. Odpoczywaj

Zadbaj o zdrowie swojego snu. Jeśli zmagasz się z trudnościami z zasypianiem np. z powodu stresu związanego z pracą, przez co regularnie się nie wysypiasz, to spróbuj wdrożyć popularne rozwiązania ułatwiające zasypianie takie jak ćwiczenia oddechowe czy słuchanie w łóżku relaksacji prowadzonej (np. Jacobsona). Gdy tylko jest to możliwe, wykonuj w ciągu dnia krótkie drzemki regeneracyjne.

3. Nie stroń od wsparcia

Pozwól sobie pomóc. Szukaj wsparcia lub bądź na nie otwarty/a, gdy proponują je Twoi bliscy, znajomi z pracy czy kierownictwo. Niezależnie o tego, czy chodzi o dokończenie bieżącego projektu, wykonanie stresującego telefonu, opiekę nad dziećmi, czy po prostu wysłuchanie – gdy tylko potrzebujesz pomocy, poproś o nią lub przyjmij ją. Jeżeli czujesz, że Twój stan jest bardzo zły, zasięgnij pomocy psychologicznej.

4. Rób mikroprzerwy na relaks

To może wydawać się trudne, szczególnie dla osób, które mają ogrom pracy i ciągłe poczucie, że doba jest zbyt krótka. W rzeczywistości jednak ofiarowanie sobie chociaż paru minut np. co 2 godziny pomaga umysłowi zresetować się i nabrać nieco energii. Wprowadź regularne przerwy po np. 5 minut, które przeznaczysz na rozciąganie się (nie musisz nawet odchodzić od stanowiska pracy!), posłuchanie relaksującego białego szumu, głębokie oddychanie czy uważną medytację.

5. Oddziel życie prywatne od zawodowego

To prawdopodobnie najtrudniejszy z wymienionych punktów, ale też jeden z najważniejszych. Odbieranie służbowego telefonu po godzinach pracy, przynoszenie obowiązków do domu, ciągłe opowiadanie o pracy czy branie wielu nadgodzin podczas home office sprawia, że granica między życiem prywatnym a zawodowym zaczyna się zacierać.

Jeśli pracujesz od czasu do czasu lub na stałe zdalnie, to zastanów się, czy masz wyznaczony konkretny obszar do pracy – specjalne biurko i przestrzeń, czy może siadasz z laptopem przy kuchennym stole albo na kanapie w salonie? Tak z pozoru małe rzeczy sprawiają, że Twoje obowiązki zawodowe stają się elementem życia rodzinnego, co może prowadzić do konfliktów. Co więcej, otoczenie członków rodziny utrudnia skupienie się, co prowadzi do frustracji.

Zadbaj zatem o to, by mieć konkretne miejsce do pracy, możliwie jak najbardziej odseparowane od pozostałych mieszkańców – tak, by nikt Ci nie przeszkadzał. Gdy skończysz pracę, nie otwieraj już służbowego komputera i nie odbieraj telefonów, a także postaraj się ograniczyć liczbę wyrabianych nadgodzin.

Jak pomóc pracownikowi z wypaleniem zawodowym?

Równie palącym problemem jest dostrzeżenie objawów wypalenia zawodowego wśród swoich pracowników. Lider powinien dokładać wszelkich starań, by zapobiegać występowaniu wypalenia w jego teamie – gdy jednak zauważy jakiekolwiek objawy tego syndromu, to absolutnie nie powinien ich bagatelizować.

Nie można również zakładać, że pracownik sam poradzi sobie z tym problemem albo uznawać wypalenia za sprawę tak osobistą, że nie powinno się w nie ingerować; przede wszystkim dlatego, że stoją za nim zwykle warunki pracy. To zatem kierownictwo może mieć duży wpływ na poprawienie stanu wypalonego pracownika. Należy przy tym oczywiście pamiętać, że rozmowa jest kluczem do sukcesu – warto zatem zaprosić daną osobę na spotkanie, by postarać się poznać przyczyny jej samopoczucia.

Zależnie od powodu wypalenia pracownika, można podjąć następujące działania naprawcze:

1. Propozycja urlopu

Przemęczony czy wręcz wyczerpany pracownik może potrzebować przede wszystkim wypoczynku. Warto zatem zaproponować mu udanie się na urlop; niekoniecznie długi i w dni robocze. Kierownictwo może podarować pracownikowi voucher na weekendowy wyjazd do SPA czy ośrodka rekreacyjno-wypoczynkowego, gdzie będzie mógł spędzić czas sam ze sobą, bez obowiązków służbowych, rodzinnych i domowych.

2. Zmniejszenie obciążenia pracą

Wypoczynek to rozwiązanie doraźne, trzeba jednak popracować również nad usunięciem czynnika stresogennego. Jeśli zatem wypalony pracownik nie wyrabia się z pracą, coraz częściej popełnia błędy lub wręcz uskarża się na dużą liczbę obowiązków albo generuje wiele nadgodzin, to konieczne będzie odciążenie go.

3. Przyjrzenie się atmosferze w firmie

Z całą pewnością warto sprawdzić, czy za stan wypalonego pracownika nie odpowiada napięta atmosfera w zespole. Może koledzy i koleżanki za mocno ze sobą rywalizują? Może wypalona osoba jest z jakichś przyczyn dyskryminowana bądź ogólnie źle traktowana? Może nie otrzymuje wsparcia od innych członków zespołu, koniecznego do realizacji trudniejszych/większych projektów? Zła atmosfera w firmie jest niestety częstym powodem wypalenia zawodowego, bezpośrednim lub dodatkowym.

4. Określenie zakresu obowiązków

Pracownik wypalony zawodowo może również uskarżać się na nie do końca zrozumiały podział obowiązków. Jeśli każdego dnia musi się zastanawiać, w co włożyć ręce i co tak właściwie należy do jego zadań, to bez wątpienia będzie czuł frustrację. Należy zatem ustalić, czy obecny podział obowiązków w zespole jest jasny oraz – czy któryś z pracowników starszych stażem nie nakłada na tych „młodszych” dodatkowych zadań.

5. Wprowadzenie oficjalnych mikroprzerw

Warto zachęcić pracowników do tego, by regularnie odpoczywali po kilka minut, np. co 2-3 godziny. O tyle, o ile pozwalają na to warunki i specyfika danego miejsca pracy, można wprowadzić szybkie rozciąganie się o konkretnej godzinie; krótkie aktywności, które pozwolą pracownikom się zrelaksować.